Krstovi od vremena
Krstovi od vremena su drveni ili metalni krstovi koji se, prema drevnom običaju, postavljaju na raskršćima, pored puteva ili na njivama, u cilju zaštite od vremenskih nepogoda, poput grada i oluje. Ovaj običaj je sačuvan iz davne prošlosti, a u Jadru se očuvao i za vreme ropostva pod Osmanlijama, pa sve do druge polovine 20 veka. Krstovi od vremena i slični obredi predstavljali su apotropejone čija je uloga bila zaštita od udara groma.
Izrada krstova od nevremena nastao je kao deo „zaštinog mehanizma” na osnu izgrađenog verovanja i intenzivnog straha, prvo kod seoskog, a kasnije i gradskog stanovništva, od toga da će se „desiti nešto loše” za vreme vremenskih nepogoda. Na ovo je dobrim delom uticala i sama Crkva propovedanjem da će se „desiti nešto loše” ukoliko se ne poštuje religijski okviri crkvenih praznika, i obavljaju mnoge delatnosti u polju.
Vremenom profana i sakralna stvarnost stupajući u međusobne zavisnosti, razvila je želju kod verujućeg čoveka da se zaštiti od munje kao svetlosna pojava, koja se često nazivala „svetlica”, i povezivane su sa mnogim čudima. Ove vizuelne i akustičke atmosferska pojava, zajedno se kišom, gradom i nevremenom postala su kroz narodnu tradiciju ne samo predmet poštovanja, već i simbol društvenih sila, kojih narod nije svestan, ali oseća njihovo delovanje posredstvom onoga što se dešava u prirodi. Tako nastala svest i osećanje kod predak u Srbiji izazivale su neobične predstave, i uticale da oni potraže neku vrstu zaštite od vremesnkih nepogoda. Poštujući religijske okvire i i izražavajući težnju za zaštitom počeli su u nekim krajevima Srbije da se podižu krstovi duž puteva raskrsnica, znamenitih mesta na kojima se okupljap narod, kao neka vrsta zaštite s jedne strane od „božje kazne” za učinjene grehove a sa druge kao fizička zaštita od nevremena i groma.
Prema narodnom verovanju „opasnost” od vremenskih nepogoda, naročito od grada i udara groma, se po zajednicu povećava od Đurđevdana (6. maj), a najveća je u julu, od Ivanjdana, Petrovdana do početka avgusta, odnosno Ilindana. Posle toga, oko Preobraženja (19. avgust) kada se verovalo da se priroda „preobražava” i da se priprema „dolazak” zime, sve je manje tabuisanog ponašanja i magijskih radnji usmerenih ka zaštiti useva. Prema Dušanu Bandiću, opasnosti od grada nikada nisu bili izloženi samo pojedinci i njihova imanja, nego sva domaćinstva unutar seoske zajednice. U krajevima severozapadne Srbije i danas su vidni određeni simboli, među kojima su i krstovi od vremena. Oni su podizani na raskrsnicama, u oblastima Rađevine, Jadra i Mačve, počevši od Spasovdana (40 dana posle Uskrsa, u četvrtak). Prema rečima Marije Šćekić Marković, višeg kustosa etnologa-antropologa Muzeje Jadra, običaj postavljanja krstova od vremena postoji još od paganskih vremena, preko srednjeg veka, srpske srednjovekovne države, a zadržao se u Jadru, odnosno Zvorničkom Sandžaku, ali i u oslobođenoj Srbiji, kroz sve dinastije i sve ideologije.
U savremenim narodno-religijskim predstavama, veruje se da ovi krstovi najverovatnije, prema savremenim narodno-religijskim predstavama, obezbeđuju
- fizičke zaštite putnika u polju, za vreme nevremena,
- bolji rod,
- zdravlje i dobrobit ukućana, stanovnika jednog dela sela („male“) ili čitave seoske zajednice.
Podizanje krsta predstavljalo je u mnogim zajednicama i dobar primer jedinstva seljana i njihove sloge unutar te zajednice, jer je izgradnja krsta povezivala ljude i činila ih jedinstvenim i bezbdenim. Za one koji bi porušili krst, narod je verovao da bi tu osobu kad tad zadesila velika nesreća.
Uobičajeno je da se oko Krsta od vremena okupljaju meštani za seosku slavu, veče pred Petrovdan kada se pale lile, kao i na Badnje jutro pred polazak u seču badnjaka. Takođe, za Božić pored ovih krstova se pale badnjaci, a ponekad se i igra (npr nadigravanje u „kolu” za dukat“).
Sličan običaj postojao je i okolini Beograda, gde su na ograde oko kuća i privrednih zgrada postavljani krstići načinjeni od leske. Krstovi od vremena i krstići od leske predstavljali su apotropejone čija je uloga bila da zaštite od udara groma.
Kao stara religijsko-društvena običajna praksa, običaj podizanja krstova od vremena uvršten je u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.